ANAYASA ÇALIŞMALARIMIZ

Son dönemde yeni Anayasa tartışmaları tekrar gündeme geldi. Ben de siz değerli okurlarımıza ülkemizin Osmanlıdan günümüze Anayasa macerasını, kabul edilen anayasaları, getirilen değişiklikleri aktarmak istedim. Umarım ilginizi çeker.

SENED-İ İTTİFAK: 29 Eylül 1908

İlk anayasa metni olarak kabul edilir. Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın başkanlığında hazırlanmıştır. Merkezi iktidarın yetkilerin yetkilerini sınırlayan, meşrutiyete doğru atılan bir adım olarak görülür.  Denetim padişahın. Senet ittifakı ayanlar ile sadrazam arasında yapılır. Sadrazam ve Şeyhülislam makamlarına geçer geçmez bu senedi imzalamaları öngörülmüş. İşkenceyi yasaklayan ilk belge olması önem arz etmektedir.

TANZİMAT VE ISLAHAT FERMANI: 3 Kasım 1839-1876

Sultan Abdülmecid döneminde Hariciye Nazırı Koca Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanan batılılaşmanın ilk somut adımıdır.

Osmanlı Tebaasının can, mal ve namus güvenliğinin sağlanması, milliyetçilik akımlarının önüne geçilmesi, azınlıkların devlete bağlılıklarının artırılması Avrupa devletlerinin Osmanlının iç işlerine karışılmasını engellemek için çıkartılmıştır. Bu dönemde mali, hukuki, eğitim ve askeri alanda bir dizi ıslahat gerçekleştirilmiştir.

BİRİNCİ MEŞRUTİYET: 23 Aralık 1876

2. Abdülhamid tarafından ilan edilen monarşi rejiminin ilk dönemi. Genç Osmanlıların devletin çöküşünü engellemek için yaptıkları uğraşılar sonucu gelmiştir. Vatandaş seçme ve seçilme hakkı kazanmış, padişah ile birlikte yönetime katılma hakkı getirilmiştir. Meclisin açılıp kapanma yetkisi padişaha bırakılmıştı. İlk anayasa olarak kabul edilen Kanun-i Esasi bu dönemde ilan edilmiştir. 1877-1878 Rus harbi gerekçe gösterilerek padişah meclisi kapatmıştır.

2. MEŞRUTİYET DÖNEMİ: 23 Temmuz 1908

İttihat ve Terakkinin etkin olduğu süreç. Sansür yasağı kalktı. Çok partili hayata geçildi. Kızlar için ilk kez yükseköğrenim kurumları açıldı. Türk Ocakları kuruldu. Yetim ve öksüz çocuklar için Darüleytam açıldı. İstanbul Şehir Tiyatrosu kuruldu. Çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğunun kurtarmak amacıyla yapılmış, padişah görevden alınmış Selanik’e gönderilmiş, Talat ve Enver Paşanın etkin olduğu devre.

KUVAYI MİLLİYE VE CUMHURİYETİN KURULUŞ DÖNEMİ:

Birinci Dünya Savaşından yenik olarak çıkan Osmanlı İmparatorluğu; Yunan, İngiliz, Fransız, İtalyan ve Ermeni birliklerince işgal edildiği ve Mondros Mütarekesi sonrası ağır koşulların dayatıldığı dönemde, çeşitli yörelerde Osmanlı Ordusunun silahları toplanırken Kuvayı milliye örgütü ülke savunması için kuruldu.

1.Meclis: Erzurum ve Sivas kongreleri sonrası 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanmış yeni Türkiye’nin kurucu meclisidir. Misak-i Milliyi esas almıştır. Osmanlı Devletini yasal olarak ortadan kaldırmıştır. Saltanatın kaldırılmasını sağlamıştır. Kurtuluş Savaşı’nın yürütülmesi için gerekli yasal hazırlıkları yapmış ve yürütmüştür. Yeni bir anayasa hazırlamak için oluşturulan bir kuruldur. 1921 Anayasasında hükümet T.B.M.M. hükümetidir.

1924 ANAYASASI: 10 Nisan 1924

Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir. Türkiye devletinin dini İslam, resmi dili Türkçe, başkenti Ankara’dır. Yürütme ve yasama yetkisi meclisindir. Yargı bağımsız mahkemelerce yürütülür. Bayrak, rejim, başkent değiştirilemez.  Secimler 4 yılda bir yapılır. Seçmen yaşı 18’dir

Devletin dini İslam’dır ibaresi 1928’de anayasadan çıkartılmıştır. 18 olan seçmen yaşı 22’ye yükseltilmiştir. Kadınlara seçme seçilme hakkı 1934’de verilmiştir. Laiklik maddesi 1937’de Anayasaya alınmıştır. Hükümet Musul sorununa çözüm ararken Şeyh Sait isyanı çıktı. Bu ara Takrir-i Sükun yasası çıkartıldı. Hatay sorunu çözümü sırasında Dersim isyanı çıkartıldı. Dersim isyanı Seyit Rıza önderliğinde otonom bir bölge oluşturarak yönetimi aşiretlere devir isteğinden kaynaklıdır. Şeyh Sait isyanı hilafetin kaldırılması üzerine 1925 yılında Kürt ve Zaza aşiretlerinin “Din elden gidiyor” bahanesi ile çıkardıkları Kürt milliyetçiliği ayaklanmasıdır. Her olayda dış güçlerin parmağı vardır.

1961 ANAYASASI:

Kurucu meclis tarafından hazırlanmıştır. Kurucu meclis, Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisi’nden oluşturuldu. 9 Temmuz 1961’de yapılan referandumda  % 60,4 oranında halkoyu ile kabul görmüş ve yürürlüğe girmiştir. Kurucu Mecliste Demokrat Parti mensuplarından kimsenin olmaması referandumda % 39 oranında ret oyu çıkmasına sebep olmuştur.

1961 Anayasası’nda güçler ayrılığı sağlanmıştır. (Yasama-Yürütme –Yargı) Cumhurbaşkanlarının parti ile olan bağı kesilmiştir. Çoğulcu demokrasi ilkesi benimsenmiştir. TBMM, Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Yargı bağımsızlığı sağlanmıştır. Anayasa Mahkemesi kurulmuştur. Yasamanın yorumu kaldırılmış, hakimlik teminat altına alınmıştır. Yürütmenin tüm kararları Danıştay denetimine verilmiştir. İşçilere ve memurlara sendika kurma yetkisi verilmiştir. İşçilere grev yapma yetkisi tanınmıştır. Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuştur. Üniversitelere ve TRT ‘ye özerklik tanınmıştır. Yasaya sosyal devlet kavramı eklenmiştir. Özel izin almadan dernek kurma ve gösteri-protesto yapma hakkı verilmiştir.

Demokrat Parti ardılı Adalet Partisi bu yasaları benimseyemedi. Partiler arası diyalog kurulamadı. Dünya öğrenci olayları ulusa da sıçradı. Hükümet olayları yönetemedi. Sendika hareketleri güçlendi. Kıbrıs olayları oldu. Gerekenler yapılamadı. Üniversite öğrenciler bilerek gruplara ayrıldı. Terör olayları arttı. Sosyalist fikirler yayılmaya başladı. TSK, hükümete muhtıra verdi, hükümet istifa etti. Ardından 1961 Anayasası’nda değişikler yapıldı. Nihat Erim başkanlığında bağımsız Reform Hükümeti kuruldu.

1961 Anayasasında yapılan değişikler

Hak ve hürriyetlerin sınırlandırılması için gereken koşullar azaltıldı. Hak ve hürriyetlerin cumhuriyet rejimine zarar verecek şekilde kullanılamayacağı ve kamu düzeni için özgürlüklerin sınırlanabileceği ön plana çıkartıldı. Bakanlar Kurulu’na KHK çıkarma yetkisi verildi. TRT’nin özerkliği kaldırıldı. Anayasa Mahkemesi’ne TBMM’de grubu bulunan partilere dava açma yetkisi verilerek sınırlama yapıldı. Memurlara sendika kurma hakkı kaldırıldı. TSK görevleri ve hukuki işleri Danıştay yetki alanından çıkartıldı. 12 Eylül 1980 darbesi ile 1961 Anayasası yürürlükten kaldırıldı. 12Eylül 1980 tarihinden itibaren geçici olarak TBBM ve Senatonun görevleri Milli Güvenlik Konseyine, CUMHURBAŞKANININ görev ve yetkileri Milli Güvenlik Konseyi Başkanına verildi. Partiler kapatıldı, genel başkanları tutuklandı.

1982 ANAYASASI:

Askeri yönetim emriyle Danışma Meclisi tarafından hazırlanmış, 23 Eylül 1982’de Danışma Meclisi tarafından kabul edilmiş, 18 Ekim 1982 tarihinde Milli Güvenlik Konseyi onaylayarak yürürlüğe girmiştir. 7 Kasım 1982’de referandum sonucu % 91,37 oranında kabul oyu ile onaylanmıştır. Referandum sonucu hayır oylarının az olması; şiddet olaylarına tepki, siyasi iktidarlara güvensizlik, siyasi partilerin kapatılmış olması, siyasi parti başkanlarının siyasetten men edilmesi gibi olaylarla ilgilidir.

TEMEL ÖZELLİĞİ:

Türkiye Cumhuriyeti’nin genel huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı Atatürk milliyetçiliğine bağlı, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.

1987 anayasa değişikliği: 1982 Anayasasının geçici 4. maddesinde siyasi partilerin, yasaklarının kalkıp kalkmaması için referanduma gidildi ve % 50,16 ile siyasi yasaklar kaldırıldı.

2007 anayasa değişikliği: Yapılan referandumla %68 oy oranı ile 21 Ekim 2007 tarihinde kabul edildi. Cumhurbaşkanı’nın Meclis yerine halk tarafından seçilmesi, Cumhurbaşkanlığı süresinin 7 yıldan 5 yıla indirilmesi, ikinci defa seçilmesi, genel seçimin 5 yılda bir yerine 4 yılda yapılması, parlamento kararlarının % 67 yerine % 34 düşürülmesi halk tarafından onaylandı.  

2010 anayasa değişimi: Referandum sonucu % 57 oy oranı ile yapılan değişikliklerle 1980 darbesini yapanların yargılanmasının önü açıldı. Anayasa Mahkemesinin üye sayısı değişti. Vatandaşlara Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı verildi. Yüce divan kararlarına yeniden inceleme başvurusu yapılmasının önü açıldı. Yüksek Askeri Şura’nın ihraç kararlarına yargı denetimi getirildi. Askeri yargının görev alanı kısıtlandı. Kamu Denetçiliği Kurumu oluşturulması karar altına alındı.

2017 Anayasa değişimi: Türkiye’de parlamenter sistemin kaldırılarak Başkanlık sistemi getirildi.  Yapılan referandumda % 51 oyla kabul edildi. Partili Cumhurbaşkanı sistemi uygun bulundu. Milletvekili sayısı 550’den 600’e çıkarıldı. HSYK‘nın yapısı değiştirildi. Mecliste referanduma kararı AK Parti ve MHP oyları ile alındı. 15 Temmuz, FETÖ darbe girişimi sonrası AK Parti ve MHP, Cumhur İttifakı’nı kurdu.

AK Parti döneminde 12 kez değiştirilen, 3 kez yapılan referandumla 134 maddesi ve yaklaşık yüzde 75’i değişen anayasa yamalı bohçaya dönüştürülmüştür. Değişikliklerin çoğu ulusun yararına olmamıştır. Son değişimle TBMM’nin etkinliği azaltılmış, denetimler yapılamamış, yapılan denetimlere uyulmamış, kurumlar yıpratılmış, tarafsız kurum kalmamıştır. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi yeniden gözden geçirilmeli ve TBMM’nin etkinliği arttırılmalıdır.